Dolnośląskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Orzeł”

Dolnośląskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Orzeł” w Mysłakowicach

ex. Flaschsgarnspinnerei und Weberei der Seehandlung (1838-1872), Erdmannsdorfer Aktien-Gesellschaft für Flachs- und Garn-Maschinen-Spinnerei und Weberei (1872-1945)

---

Königlich Preussische Seehandlung

Królewska przędzalnia lnu w Mysłakowicach jest najstarszym wielowydziałowym zakładem lniarskim w rejonie Karkonoszy. Jej początki sięgają 1838 r., kiedy Christian von Rother, Komisarz Królewski oraz Dyrektor Królewskiej Pruskiej Komisji Handlu Morskiego (Königlich Preussische Seehandlung) wystosował memorandum do króla Fryderyka Wilhelma III, w którym postulował sfinansowanie z środków publicznych budowę nowoczesnych mechanicznych przędzalni i tkalni lnu w rejonie Sudetów. Wywodzący się z śląskiego chłopstwa Rother doskonale rozumiał powody stale pogarszającej się sytuacji śląskich tkaczy.

Kryzys w śląskim włókiennictwie zapoczątkowany został w okresie wojen napoleońskich. Po ich zakończeniu i zniesieniu blokady kontynentalnej, Europę zalały wyroby włókiennicze pochodzące z mechanicznych przędzalni i tkalni w Anglii i Irlandii. Śląscy tkacze, wciąż stosujący w swoich warsztatach proste krosna ręczne byli w tym starciu bez szans. Ograniczone wsparcie finansowe na modernizację warsztatów nie mogły zmienić sytuacji. Odpowiedzią miały być nowoczesne państwowe zakłady włókiennicze w Mysłakowicach (niem. Erdmannsdorf-Zillerthal) koło Jeleniej Góry oraz Kamiennej Górze, których budowę postulował Rother.

Dekret Fryderyka Wilhelma III o powołaniu Królewskiej Przędzalni Lnu w Mysłakowicach został wydany 30 grudnia 1838 r. Dokument ogłoszono wbrew głosom sprzeciwu części śląskich kupców i handlowców z branży tekstylnej obawiających się zakłócenia konkurencji przez przedsiębiorstwo subsydiowane przez państwo.

Budowa przędzalni

Na miejsce lokalizacji zakładu wyznaczono tereny tzw. górnego folwarku, majątku należącego do króla, znajdującego się w południowej części Mysłakowic. Dla potrzeb przędzalni zdecydowano się wykorzystać istniejącą owczarnię, w której planowano zainstalować 2000 wrzecion. Obawy wzbudzała jednak wytrzymałość konstrukcji na obciążenia, dlatego w 1840 r. zdecydowano się na budowę nowego budynku, o konstrukcji żeliwnej. W zakładzie od początku planowano zastosować dwa źródła napędu – koło wodne i jako uzupełnienie, maszynę parową. W związku z tym, że zakład zlokalizowany był w pewnej odległości od najbliższej rzeki, Łomnicy, konieczna była budowa kanału. Koło wodne i maszyna parowa zlokalizowane zostały w piwnicach budynku, konieczne zatem okazało się wykopanie kanału pod budynkami, co nie tylko okazało się trudne, ale osłabiło konstrukcję budynku. W konsekwencji należało przeprojektować i wymienić część żeliwnych kolumn by zatrzymać osiadanie budynku, ale również przygotować go na dodatkowe obciążenia związane z montażem maszyn.

Zakład w Mysłakowicach nie był pierwszą mechaniczną przędzalnią lnu w rejonie Sudetów. Bez wątpienia jednak był to pierwszy zakład przemysłowy w regionie, w którym zdecydowano się zastosować nowoczesną konstrukcję ogniotrwałą, w całości wykonaną z żeliwa. Rozwiązanie to po raz pierwszy zastosowano w Anglii. W 1796 r. inżynierowie Charles Bage i William Strutt, którzy w Castle Foregate Flax Mill w Shrewsbury postawili przędzalnię, której konstrukcja w całości wykonana była z żeliwnych słupów i belek z kamiennymi sklepieniami. Podczas gdy w Shrewsbury sklepienia opierały się bezpośrednio na głównych belkach rozciągających się w poprzek budynku, w Mysłakowicach zastosowano dodatkowe wsporniki żeliwne, które podtrzymywały kolejne belki poprzeczne. Pruscy konstruktorzy zdecydowali się również zastosować niezwykle bogato zdobione – w motywy roślinne – zdobienia słupów.

Przędzalnia wzniesiona w latach 1842-1844 była czterokondygnacyjnym budynkiem o prostokątnej bryle i wyrazistej, klasycznej fasadzie z 19 osiami okiennymi. Centralną część elewacji wyróżniał delikatnie wysunięty ryzalit z tympanonem, nadający fasadzie reprezentacyjny charakter. Budynek posiadał płaskie, gzymsowe podziały między kondygnacjami, a jego dach był bardzo płaski, niemal niewidoczny z poziomu ulicy. Wnętrze zostało podzielone na przestronne hale produkcyjne wspierane na rzędach żeliwnych kolumn. W konstrukcji uwzględniono elementy modularne, co w tamtym czasie świadczyło o nowoczesnym podejściu do budownictwa przemysłowego.

Ostatecznie, przez konieczne zmiany projektowe i przebudowy w 1844 r. bydynek wciąż był nie w pełni gotowy. Pomimo licznych trudności inauguracja zakładu nastąpiła 1 lipca 1844 r. W chwili uruchomienia zakładu park jego park maszynowy tworzyły:

LP	Nazwa urządzenia	Lokalizacja	Ilość [szt.]	Informacje dodatkowe
1.	Czesarki	Czesalnia	9
2.	Czesarki bębnowe	Czesalnia	3
3.	Przewijarki	Czesalnia	14
4.	Nakładarka (angielska)	Przędzalnia wstępna	5
5.	Nakładarka (wrocławska)	Przędzalnia wstępna	1
6.	Przędzarka wstępna (angielska)	Przędzalnia wstępna	1	96 wrzecion
7.	Przędzarka wstępna (wrocławska)	Przędzalnia wstępna	1	40 wrzecion
8.	Przędzarka (angielska)	Przędzalnia	12	1584 wrzeciona
9.	Przędzarka (wrocławska)	Przędzalnia	12	1456 wrzecion
10.	Przędzarka precyzyjna (angielska)	Przędzalnia	2	288 wrzecion

Początki działalności

W początkowym okresie działalności przędzalnia lnu w Mysłakowicach borykała się z licznymi problemami technicznymi. Dostarczone maszyny, w tym angielskie przędzarki, często wymagały modyfikacji i dostosowania do lokalnych warunków. Awaryjność urządzeń, np. uszkodzenia kół zębatych w maszynach parowych, prowadziła do częstych przestojów w produkcji. Brak wykwalifikowanej kadry oraz konieczność dostosowania przestrzeni produkcyjnej do angielskich norm zwiększały koszty i opóźniały prace, ograniczając konkurencyjność zakładu. Istotne znaczenie miały również problemy polityczne i społeczne. Rewolucyjne nastroje robotników (powstanie tkaczy w Górach Sowich w 1844 r. i Wiosna Ludów 1848 r.) oraz opór lokalnej społeczności wobec nowoczesnych metod produkcji utrudniały funkcjonowanie zakładu.

Zakład w Mysłakowicach był uzależniony od rynków międzynarodowych, szczególnie Czech, Austrii i Stanów Zjednoczonych, które zapewniały surowce i stanowiły rynek zbytu. Tanie czeskie przędze i płótna, produkowane po niższych kosztach, utrudniały konkurencję. Podobne problemy powodował rynek austriacki, gdzie obowiązujące umowy handlowe umożliwiały zalewanie lokalnego rynku tanimi przędzami, zmuszając zakład do obniżania cen. Dodatkowym wyzwaniem był kryzys surowcowy w Stanach Zjednoczonych, wywołany wojną secesyjną, który ograniczył dostępność bawełny i wpłynął na ceny lnu.

Rozbudowa i prywatyzacja

W latach 60-tych XIX wieku zaczęto rozważać prywatyzację zakładu. Zmiana ta miała umożliwić zakładowi pozyskanie kapitału prywatnego, potrzebnego do dalszej rozbudowy i modernizacji. Państwowe zarządzanie, choć początkowo wspierało rozwój zakładu, z czasem stało się nieefektywne z powodu nadmiernej biurokracji i braku elastyczności w działaniu. Ostatecznie kombinacja wysokich kosztów, ograniczeń rynkowych oraz strategicznej roli zakładu w polityce gospodarczej państwa spowodowała, że decyzja o prywatyzacji została odłożona na późniejszy czas. W 1863 r zdecydowano się jednak na zwiększenie potencjału produkcyjnego i rozbudowę przędzalni.

Nowa przędzalnia, zbudowana w 1864 roku, charakteryzowała się większymi wymiarami i racjonalnym podejściem do konstrukcji. W porównaniu z budynkiem z 1844 roku, nowa przędzalnia była prostsza w formie, bardziej funkcjonalna, a jej żeliwne kolumny i dźwigary zostały zaprojektowane z myślą o maksymalnym wykorzystaniu przestrzeni produkcyjnej. Konstrukcja wnętrza była mniej ozdobna, ale bardziej efektywna, co odzwierciedlało nacisk na redukcję kosztów i usprawnienie procesu budowy. Budynek łączono z istniejącymi strukturami za pomocą nowych korytarzy i konstrukcji wspólnych, co umożliwiało płynne przemieszczanie się surowców i wyrobów między halami. Znacząco rozbudowano również park maszynowy:

LP	Rok	Liczna wrzecion
1	1844	4000
2	1849	7000
3	1864	13 3000

Dalsze inwestycje i rozbudowa przędzalni wymagała większych nakładów finansowych niż te, którymi dysponowało państwo. Na początku lat 70-tych XIX wieku powrócono więc do pomysłu prywatyzacji. Oferta sprzedaży została ogłoszona w 1872 r., a zakład przeszedł w ręce prywatne dzięki wykupowi przez Roberta Thode, który 25 sierpnia 1872 roku nabył przędzalnię od Królewskiej Pruskiej Komisji Handlu Morskiego . Następnie 20 września tego samego roku doszło do przekształcenia zakładu w spółkę akcyjną. Kapitał zakładowy spółki został ustalony na 1,5 miliona talarów, co odpowiadało 7500 akcji po 200 talarów każda, z możliwością podniesienia kapitału do 3 milionów talarów w razie potrzeby.

Rozbudowy 1874-1896

W 1874 r. przeprowadzono istotną rozbudowę zakładu. W północno-wschodniej części działki wybudowano budynek nowej tkalni. Posiadał on powierzchnię ok. 4000 m2 i przykryty został charakterystycznym dachem wykonanym w technice szedowej. Do czasu budowy nowej tkalni produkcja tkanin realizowana była najstarszym bydynku zakładu, dawnej owczarni zlokalizowanej po południowej stronie kompleksu fabrycznego. Tkano w oparciu o ok. 100 mechanicznych krosien co pokrywało tylko część zamówień przedsiębiorstwa, które w tym czasie wciąż posiłkowało się podwykonawcami, rzemieślnikami prowadzącymi tradycyjne, ręczne warsztaty tkackie. Po rozbudowie w 1874 r. park maszynowy wzrósł do 260 krosien. Kolejna rozbudowa miała miejsce w 1896 r., kiedy tkalnię powiększono o kolejne 4000 m2 dobudowując halę o podobnej konstrukcji w kierunku północno-zachodnim. Liczba krosien wynosiła w tym czasie 560 sztuk. W 1899 r. po raz pierwszy w ponad 50 letniej historii zakładu wartość produkcji tkackiej przekroczyła wartość produkcji przędzy; które wynosiły odpowiednio 2 mln i 1,5 mln marek.

Rozbudowa 1896 r. zamknęła okres przestrzennego kształtowania się zespołu mechanicznej tkalni i przędzalni lnu w Mysłakowicach. Następne inwestycje – np. budowa zakładowej elektrowni w latach 20-tych XX wieku – odbywały się już w ramach obszaru którego granice wytyczone zostały w latach 1844-1896. Zakład ze wszystkimi wydziałami – przędzalnią, tkalnią, bielnikiem i aperturą a także wszystkimi obiektami pomocniczymi – zajmował powierzchnię ok. 8 ha.

Istotną inwestycją dla funkcjonowania zakładu była budowa linii kolejowej Jelenia Góra – Kowary przebiegającej przez Mysłakowice. Przedsiębiorstwo wspierało te działania , gdyż infrastruktura kolejowa była kluczowa dla obniżenia kosztów transportu surowców i wyrobów gotowych. Budowa realizowana była w latach 1880-1882, jej koszt wynosił 570 000 marek, połowę tej kwoty wyłożyły władze przedsiębiorstwa.

Rozwój, kryzysy i zmiany w latach 1900-1933

W latach 1900–1933 zakład E.A.G. przeszedł szereg istotnych zmian, wynikających z dynamicznych przemian gospodarczych i politycznych. W czasie I wojny światowej (1914–1918) E.A.G. dostosował się do zamówień wojennych, zmieniając profil produkcji i borykając się z niedoborem surowców i siły roboczej. Kryzys surowcowy oraz ograniczenia związane z reglamentacją wpłynęły na spadek efektywności produkcji. Inflacja po wojnie oraz utrudnienia w dostępie do lnu dodatkowo komplikowały sytuację. W latach 20. zakład próbował odbudować działalność, inwestując w modernizację maszyn oraz rozwijając krajową uprawę lnu.

Mimo krótkiego okresu ożywienia gospodarczego w 1927 roku, przemysł lniany pozostał niestabilny. Wzrost konkurencji ze strony tańszych przędz z zagranicy oraz wysokie koszty surowców prowadziły do kolejnych strat. Lata 1928–1930 to okres głębokiego kryzysu, który zmusił E.A.G. do redukcji kapitału i reorganizacji. Koncentracja kapitałowa oraz związanie z grupą Blumenstein okazały się obciążeniem, co pogłębiło problemy finansowe. W obliczu rosnących strat konieczna była dalsza redukcja zatrudnienia i produkcji.

Mimo podejmowanych działań racjonalizacyjnych i technicznych usprawnień, kryzys kapitalistyczny, inflacja oraz brak skutecznego wsparcia państwa utrudniały funkcjonowanie zakładu. W 1933 roku E.A.G. znalazło się w trudnej sytuacji, z ograniczonym potencjałem wzrostu i przetrwania na rynku. Tabela prezentuje wyniki finansowe firmy w latach 1917-1933:

LP	Rok	Zysk netto [Marek / Mk]
1.	1917	1 359 429,94
2.	1918	1 451 673,31
3.	1919	661 968,04
4.	1920	1 911 646,25
5.	1921	2 601 762,90
6.	1922	1 613 946,40
7.	1923	294 995,06
8	1924	26 100,96
9.	1925	26 100,96
10.	1926	bd
11.	1927	249 551,45
12.	1928	-152 91607
13.	1929	-246 879,83
14.	1930	-272 928,31
15.	1931	-181 933,83
16.	1932	28 443,06
17.	1933	67 179,54

Przędzalnia w latach 1933-1945

Po 1933 roku zakład E.A.G. działał w ramach systemu gospodarczego podporządkowanego interesom reżimu nazistowskiego. Polityka dążenia do autarkii wymusiła rozwój krajowej uprawy lnu oraz inwestycje w przetwórnie. Środki te, narzucone przez państwo, miały przede wszystkim zapewnić zaopatrzenie dla gospodarki wojennej. Choć doprowadziły do chwilowej poprawy produkcji, nie uwzględniały realnych potrzeb rynku, a priorytetem stało się podporządkowanie zakładu celom militarnym.

E.A.G. inwestowało w modernizację i rozwój infrastruktury, jednak te działania były narzucane w kontekście przygotowań wojennych. Rozbudowano przetwórnie lnu w Ransdorf i Zillerthal oraz rozwijano lokalne uprawy lnu w celu zmniejszenia zależności od importu. Braki surowców, wynikające z izolacji gospodarczej i zerwania tradycyjnych szlaków handlowych, wpływały negatywnie na działalność zakładu, który zmagał się z wysokimi kosztami i ograniczoną dostępnością materiałów.

Podczas II wojny światowej E.A.G. funkcjonowało pod pełnym podporządkowaniem gospodarce wojennej. Zmobilizowani pracownicy byli zastępowani kobietami, a produkcja dostosowana do wymagań armii. Zakład wdrażał modernizacje techniczne, takie jak nowe metody przetwarzania lnu, ale odbywało się to w warunkach ograniczonych zasobów i presji ze strony państwa. Rozwój infrastruktury socjalnej, jak budowa mieszkań pracowniczych czy obiektów rekreacyjnych, miał na celu stabilizację siły roboczej, ale był narzędziem kontroli reżimu nad pracownikami.

Do 1942 roku zakład działał w warunkach wojny, utrzymując produkcję dzięki intensywnym inwestycjom i przymusowej adaptacji do wymagań państwa totalitarnego. Warunki te nie sprzyjały rozwojowi, a podporządkowanie gospodarki przemysłowi wojennemu oznaczało dalsze wyzwania, które zakład musiałby pokonać w kolejnych latach, gdyby nie nadchodzący upadek III Rzeszy.

Dolnośląskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Orzeł”

22 maja 1945 roku Armia Czerwona wkroczyła do Mysłakowic, przejmując kontrolę nad miejscowością oraz tamtejszymi zakładami włókienniczymi, które rozpoczęły produkcję dla jej potrzeb. Inwentaryzacja zakładu przeprowadzona została pod koniec września 1945 r. W grupie najważniejszych urządzeń produkcyjnych, tj. krosien i wrzecion w październiku 1945 r. w zakładach znajdowało się:

LP	Nazwa	Czynne [szt.]	Nieczynne [szt.]	Złom [szt.]	RAZEM [szt.]
1.	Wrzeciona	6996	8584	894	16474
2.	Krosna	230	100	bd	330

Inwentaryzacja wykazała, że wszystkie wydziały zakładu były kompletne w maszyny, urządzenia i ich zespoły a w magazynach znajdowały się zapasy surowca. Zakłady, w oparciu o niemieckich pracowników, przystąpiły do produkcji. Formalne przekazanie przedsiębiorstwa przez Armię Czerwoną stronie polskiej nastąpiło na przełomie września i października. Wtedy też nadano zakładom nazwę „Orzeł”. Według raportów statystycznych wysyłanych do Centralnego Zjednoczenia Przemysłu Włókienniczego – Południowo Śląskiego Zjednoczenia Przemysłu Lniarskiego, w pierwszym kwartale 1946 r. produkcja tkanin i przędzy wynosiła:

Miesiąc	Produkcja przędzy [kg]	Produkcja tkanin [mb]
Styczeń	21 661	55 110
Luty	23 026	58 810
Marzec	24 758	52 045
Kwiecień	23 742	52 755

W tym czasie zakład zatrudniał nieco ponad 1000 pracowników, wśród których znaczną część stanowili Niemcy. Struktura narodowościowa zatrudnienia była dynamiczna i zgodnie z polityką państwa Niemcy sukcesywnie zastępowani byli nowoprzybyłymi Polakami, ale na stanowiskach produkcyjnych, zwłaszcza mistrzów i specjalistów stanowili oni większość jeszcze do 1947 r. Zmiany w strukturze zatrudnienia w pierwszych 2 kwartałach 1946 r. prezentuje tabela:

Miesiąc	Polacy	Niemcy	RAZEM
Styczeń	272	713	985
Luty	321	662	983
Marzec	392	691	1083
Kwiecień	453	706	1159
Maj	581	717	1298
Czerwiec	681	592	1273

U progu lat 50-tych XX wieku Dolnośląskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Orzeł” były jednym z największych zakładów lniarskich w Polsce Ludowej. Do 1950 r. przywrócono do ruchu większość niemieckiego parku maszynowego, uruchomione zostały wszystkie wydziały przedsiębiorstwa. Sukcesywnie wzrastało zatrudnienie i wymiana pracowników niemieckich na polskich w czym udział miało także uruchomienie przyzakładowej szkoły zawodowej .

Pierwsze poważne inwestycje w park maszynowy i technologię zrealizowano w latach 1960-1970. W pierwszej kolejności wymianie uległa część maszyn przędzalniczych, pod koniec lat 60-tych wymieniono część krosien tkackich. W tym samym okresie wybudowano i oddano do użytku nowy bielnik przędzy. Zakład w tym czasie zaczął się specjalizować w produkcji tkanin lnianych nicielnicowych ręcznikowych, obrusowych i ścierkowych. Dolnośląskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Orzeł” w Mysłakowicach przetrwały okres przemian społeczno-ustrojowych i prywatyzacji na przełomie lat 80-tych i 90-tych XX wieku. W marcu 1995 r. weszły do programu NFI, przekształcone zostały w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa. W 2007 r. nastąpił debiut przedsiębiorstwa na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Duże, relatywnie nowoczesne przedsiębiorstwo było jednym z największych producentów tkanin lnianych w tej części Europy. Pod koniec 2009 r. zakład zaczął tracić płynność finansową, mimo zapowiedzi możliwych kontraktów z największymi producentami odzieży w Europie, w 2010 r. ogłoszono upadłość. Po trwającej blisko 2 lata likwidacji , część majątku udało się uratować i w oparciu o tkalnię powołać firmę Orzeł Sp. z o.o., która wciąż produkuje wysokogatunkowe tkaniny lniane. Jest to jeden z najdłużej działających zakładów włókienniczych w Polsce, nieprzerwanie od 180 lat.

Zniszczenie przędzalni

Zimą 2014 r. rozpoczęła się nielegalna rozbiórka zabudowań dawnej przędzalni lnu. Mimo interwencji Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, dwukrotnego nakazu wstrzymania prac doszło do niemalże całkowitego zniszczenia bezcennego zabytku architektury, jednego z najstarszych budynków o metalowej konstrukcji nośnej na świecie. W 2014 roku właściciel przędzalni został skazany na karę więzienia w zawieszeniu i grzywnę. Sytuacja obiektu nie uległa poprawie. Pomimo nakazów konserwatorskich i prób sprzedaży, budynki popadają w coraz większą ruinę. Syndyk zaskarżył zalecenia zabezpieczenia ruin do sądu. Do czasu rozstrzygnięcia sprawy działania są zablokowane, a obiekt pozostaje w tragicznym stanie.

---

---

Źródła:

1. Die Königlich Preussische Seehandlung, ihr Wirken und die dagegen erhobenen Beschwerden, Berlin 1845
2. Leinweberei Erdsmansdorf – Jubiläumschrift, Erdmansdorf 1922
3.Ein Jahrhundert Leinweberei Erdsmansdorf – Jubiläumschrift, Erdmansdorf 1943
4. Häfner B., Die konstruktive entwicklung im frühen spinnereibau Schlesiens, Karlsruhe 2005
5. Jurowski Z., XXX lat przemysłu lniarskiego PRL (Raport), Łódź 1974
6. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Jelenia Góra 83/482/0/1/474
7. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Jelenia Góra 83/482/0/1/475
8. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Jelenia Góra 83/482/0/120
9. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Jelenia Góra 83/482/0/121
10. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Jelenia Góra 83/482/0/157

---

Dolnośląskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego ORZEŁ
Daszyńskiego 16
58-553 Mysłakowice