Wałbrzyskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego
w Wałbrzychu

ex. Firma Gebr. Alberti (1818-1883), Schlesische Textilwerke Methner & Frahne AG (1883-1935), Ostdeutsche Textilindustrie Aktiengesellschaft (1935), Kramsta, Methner & Frahne AG (1936-1945)

---

Johann Gustav Alberti

Na przełomie XVIII i XIX wieku Wałbrzych pozostawał ważnym ośrodkiem handlu płótnem i wyrobami lnianymi nie tylko w skali regionu, ale także kontynentu. Tutejsi kupcy i domy handlowe eksportowali tkaniny do Czech, Saksonii czy Hiszpanii. Do śląskich miast docierali przedstawiciele domów handlowych z odległych zakątków Europy. W ten sposób pod koniec XVIII wieku dotarł do Wałbrzycha jeden z najważniejszych w gospodarczej historii regionu przedsiębiorców, Johann Gustav Alberti. Ten pochodzący z Hamburga kupiec w tym czasie był protegowanym Johanna Georga Büscha, matematyka, teoretyka handlu i statystyki, założyciela jednej z najlepszych szkół handlowych ówczesnego świata, Akademii Handlowej w Hamburgu. Młody Alberti wysłany został na Śląsk w interesach. W czasie swojej podróży dostrzegł potencjał drzemiący w lokalnym rzemiośle, wymagający jednak modernizacji i wprowadzenia nowoczesnych metod produkcji. W 1792 r. wraz kupcem Assmannem oraz wrocławskim przedsiębiorstwem handlowym Schreiber &Co. z Wrocławia założył dom handlowy zajmujący się obrotem płótnem lnianym. W 1818 r. firmę przejęli synowie J.G. Albertiego – Hermann i Wilhelm.

Produkcja lniarska na Śląsku w tym czasie pozostawała w kryzysie. Wojny napoleońskie oraz blokada kontynentalna odcięły region od jego tradycyjnych rynków zbytu. Tylko między 1806 r. a 1809 r. wartość sprzedaży wyrobów lnianych z Wałbrzycha spadła o blisko 90%:

Rok	Wartość sprzedaży [talary]
1806	698 000
1807	364 300
1808	182 000
1809	92 000

Nie bez znaczenia pozostawała też nabierająca w tym czasie rozpędu ekspansja rodzącego się w Anglii, Szkocji i Irlandii nowoczesnego przemysłu włókienniczego opartego o mechaniczne wrzeciona i krosna, ale przede wszystkim – siłę maszyn parowych. W 1818 r. Johann Gustav Alberti prowadzenie firmy powierzył swoim synom, Hermannowi i Wilhelmowi. Bracia Alberti przekształcili dom handlowy i działającą przy nim manufakturę w pierwszą na Śląsku i kontynentalnej Europie mechaniczną przędzalnię lnu.

Przędzalnia Gebr. Alberti

Pierwsza europejska mechaniczna przędzalnia lnu zlokalizowana została na południe od centrum ówczesnego Wałbrzycha, w osadzie Podgórzyn (niem. Dittersbach ). Źródła wskazują, że od momentu powstania zakładu w 1818 r. posiadał on napęd mechaniczny, choć maszyna parowa zainstalowana została tutaj w latach 20-tych XIX wieku. Alternatywą dla napędu parowego w tym czasie pozostawało koło wodne. Współcześnie w pobliżu zakładu nie znajduje się żaden ciek wodny odpowiedni do napędzenia koła wodnego, ale w przeszłości w tej okolicy znajdowała się odnoga rzeki Pełcznicy (niem. Leise Bach), która mogła zapewnić odpowiednią ilość energii dla urządzenia.

Niemieckie opracowania z przełomu XIX i XX wieku zgodnie podają, że to właśnie w zakładach Albertiego w Wałbrzychu po raz pierwszy na kontynencie europejskim zastosowano maszynę parową do napędu przędzarek. Według tych samych autorów Johann Gustav Alberti, również jako pierwszy w Europie, zastosował prząśnice o metalowej a nie drewnianej konstrukcji. Maszynę dostarczyła berlińska wytwórnia F.A. Eggels a za montaż odpowiadał wrocławianin August Borsig, późniejszy twórca jednej z największych na świecie wytwórni kotłów i lokomotyw parowych w Berlinie.

Schlesische Textilwerke Methner & Frahne AG

W 1843 r. doszło do rozbudowy zakładu. Budynek pierwszej przędzalni zlokalizowany był na zachodniej części działki, zbudowany został w osi północ-południe. Nowa przędzalnia posadowiona została w osi wchód-zachód po południowo-zachodniej stronie starej przędzalni. Wraz z rozbudową zwiększa się również potencjał produkcyjny zakładu wyrażany liczbą wrzecion. W 1864 r. po północnej stronie działki wybudowana zostaje zakładowa gazownia.

W 1883 przedsiębiorstwo braci Albertich przejęte zostaje przez Schlesische Textilwerke Methner & Frahne AG, największą na Śląsku firmę lniarską, w skład której wchodziły m.in. zakłady w Kamiennej Górze, Mirsku czy Świebodzicach.

LP	Rok	Liczba wrzecion
1.	1818	1000
2.	1843	3732
3.	1884	7316

W latach 1883-1884 prowadzona jest rozbudowa w wyniku, której wybudowana zostaje nowa przędzalnia. Parterowy budynek posiadał skromny kostium architektoniczny z nieotynkowanej cegły i przykryty został charakterystycznym dla hal produkcyjnych przełomu XIX i XX wieku dachem szedowym. W tym czasie podwojona zostaje wielkość parku maszynowego. Na przełomie 1890 i 1891 roku wybudowana zostaje nowa maszynownia, w której zastosowano nowoczesny wodnorurkowy kocioł parowy systemu Steinmüllera, który generował parę dla trzycylindrowej maszyny parowej firmy Schichau z Elbląga. Urządzenia w tej konfiguracji pracować będą do 1939 r. kiedy nastąpi następna i ostatnia przed 1945 r. wymiana kotłów.

Wałbrzyskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego

Po zakończeniu działań wojennych zakład został przejęty przez Grupę Operacyjną Ministerstwa Przemysłu i Handlu, która zajęła się zabezpieczeniem budynków oraz części majątku. Podobnie jak inne dolnośląskie zakłady przemysłu lniarskiego, zakłady w Wałbrzychu zostały podporządkowane Centralnemu Zarządowi Przemysłu Włókienniczego w Łodzi (Dyrekcja Włókien Łykowych). Na poziomie lokalnym stanowiły oddział Państwowych Zjednoczonych Zakładów Przemysłu Lniarskiego Nr. 18 w Wałbrzychu. Przejęcie zakładu z rąk oddziału Armii Czerwonej nastąpiło 8 VIII 1945 r., protokolarne włączenie pod zarząd państwowy nastąpiło 1.04.1947 r. Oficjalna nacjonalizacja zakładów nastąpiła w lutym 1949 r. wraz z ogłoszeniem Orzeczenia Ministra Przemysłu i Handlu nr. 67 z dn. 10.02.1949 r. o przejęciu na własność państwa 734 przedsiębiorstw z terenu Dolnego Śląska. W związku z orzeczeniem w grudniu 1950 r. przeprowadzono w zakładzie inwentaryzację składników majątku. W grupie najważniejszych urządzeń produkcyjnych przędzalni ujawniono 23 prząśnice z 3616 wrzecionami łącznie.

Zestawienie urządzeń

LP	Nazwa urządzenia	Producent	Nr. seryjny	Rok budowy	Ilość wrzecion	Stopień zużycia [%]
1.	Prząśnica	Hamel	28998	bd	156	30
2.	Prząśnica	Hamel	27267	1939	180	30
3.	Prząśnica	Hamel	24464	bd	280	30
4.	Prząśnica	Hamel	30024	1941	168	30
5.	Prząśnica	Hamel	30025	1941	168	30
6.	Prząśnica	Hamel	30026	1941	180	30
7.	Prząśnica	Hamel	31135	1937	168	30
8.	Prząśnica	Hamel	31137	1937	152	30
9.	Prząśnica	Hamel	31136	1937	140	30
10.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	27268	bd	152	30
11.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	30829	bd	152	30
12.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	30828	bd	152	30
13.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	30238	bd	152	30
14.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	30327	bd	152	30
15.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	30326	bd	152	30
16.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	28897	bd	132	30
17.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	29785	bd	132	30
18.	Prząśnica krążkowa	Hamel	29681	bd	132	30
19.	Prząśnica krążkowa	Hamel	31105	1943	168	30
20.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	bd	bd	152	30
21.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	bd	bd	152	30
22.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	31168	1943	140	30
23.	Prząśnica obrączkowa	Hamel	29009	bd	152	30

CAMELA

Na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku w Instytucie Włókiennictwa, we współpracy ze specjalistami z ZPL Wałbrzych opracowano nowy rodzaj tkaniny, wkłady odzieżowe wszywane; były to tkaniny na bazie przędzy z sierścią wielbłąda (tzw. camela). Charakteryzujące się szczególnie dużą odprężnością i pełnym naturalnym chwytem.

LP	Tkanina	Odprężęnie	Kurczliwość
1.	camela	72%	2&
2.	włóknitex	50%	2%
3.	sztywnik tradycyjny	28%	2%

W oparciu o antyimportowy kredyt dewizowy w wysokości 3 800 000 zł przeprowadzono modernizację linii produkcyjnej obejmującą przede wszystkim maszyny tkackie. W 1972 r. ruszyła produkcja.

W dobie przemian społeczno-ustrojowych przełomu lat 80-tych i 90-tych XX wieku Wałbrzyskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego zmieniły nazwę na Fabrykę Wkładów Odzieżowych Camela. W 1995 r. nastąpiła transformacja własnościowa: założono spółkę pracowniczą ze 100% udziałem kapitału własnego pracowników firmy, która wydzierżawiła ją od Skarbu Państwa. Przedsiębiorstwo zaczęło odchodzić od stosowania surowców naturalnych na rzecz tworzyw sztucznych, wciąż jednak w ofercie firmy dominowały wkłady odzieżowe. Stopniowo produkcja przenoszona była do oddziału zakładu w Mieroszowie.

Do początku XXI w. zespół dawnych przędzalni Albertiego przetrwał bez większych zmian, zarówno jeśli chodzi o zabudowę jak i układ przestrzenny zakładu. Zachowały się przędzalnie z lat 1818 i 1843 a także szedowa hala z 1883 r. W związku ze stopniowym przenoszeniem produkcji do zakładu w Mieroszowie historyczne budynki przy ul. Cichej utraciły swoją funkcję. W kwietniu 2009 r. przeprowadzono rozbiórkę przędzalni z 1843 r., kotłowni i gazowni. Do dziś przetrwała przędzalnia z 1818 r., prawdopodobnie najstarszy budynek przemysłowy na Śląsku. Dziś pełni funkcję magazynową i biurową. Do celów magazynowych wykorzystywana jest również hala z 1883 r.

---

---

Źródła

1. Jurowski Z., XXX lat przemysłu lniarskiego PRL (Raport), Łódź 1974
2. 75-Jähriges Geschäftsjubiläum der Schlesische Textilwerke Methner & Frahne Aktiengesellschaft, Breslau 1927
3. Archiwum Akt Nowych w Warszawie 2/354/0/1/1/2/514
4. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Kamieniec Ząbkowicki 84/956/0/1/40
5. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Kamieniec Ząbkowicki 84/956/0/1/41
6. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Kamieniec Ząbkowicki 84/956/0/1/68
7. Archiwum Państwowe we Wrocławiu o. Kamieniec Ząbkowicki 84/956/0/1/82

---

Wałbrzyskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego CAMELA
Cicha 5
58-300 Wałbrzych