Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Silena” w Świebodzicach
ex. C.G. Kramsta & Sohne Freiburg (1797-1871), Aktiengesellschaft für Schlesische Leinen-Industrie (1871-?), Herman Teichgraber Flachgarnspinnerei (?-1945)
Powstanie tkalni
Świebodzice, podobnie jak Kamienna Góra, Jelenia Góra czy Gryfów Śląski, przez wiele stuleci pozostawały ważnym ośrodkiem handlu płótnem lnianym. Na tutejszym rynku śląscy tkacze sprzedawali swoje wyroby kupcom reprezentującym duże domy kupieckie. Już od połowy XVIII wieku kupców detalistów zaczęły zastępować domy kupieckie, wśród których szczególne miejsce zajmowało przedsiębiorstwo założone w 1797 r. przez Christiana Gottlieba Kramstę (Starszego).
Na początek XIX wieku przypada początek kryzysu w jakim znalazło się śląskie włókiennictwo. W największym stopniu miało to związek z industrializacją produkcji włókienniczej w Anglii, Szkocji i Irlandii. Jakościowe, maszynowo produkowane przędze i tkaniny z tych krajów nie tylko ilościowo, ale również jakościowo przewyższały śląskie wyroby.
Po śmierci Christiana Gottlieba Kramsty (Starszego) stery przedsiębiorstwa przejął jego najstarszy syn, również Christian Gottlieb Kramsta (Młodszy). To pod jego sterami rodzinne przedsiębiorstwo rozszerzyło działalność i od 1814 r. rozpoczęło nie tylko handel płótnem, ale również jego produkcję. W latach 1832-1834 w firma wybudowała dwie mechaniczne przędzalnie lnu – w Marciszowie (1832) oraz w Świebodzicach (1834) stwarzając podwaliny pod nowoczesne przędzalnictwo w rejonie Sudetów i sposób na wyjście trwającego już kilka dekad kryzysu w jakim znaleźli się sudeccy tkacze.
Przędzalnia, stanowiąca najstarszy budynek dawnego zespołu zakładów, zlokalizowana została w północnej części rozległej działki znajdującej w kwartale tworzonym przez dzisiejsze ulice Piaskową, Fabryczną, Strzegomską oraz Biskupa Krasickiego. Był to podłużny, pięciokondygnacyjny budynek o wymiarach ok. 15 m x 30 m. Fasada pozbawiona była elementów dekoracyjnych, posiadała duże, równomiernie rozmieszczone okna.
Lata 1849-1900
W chwili uruchomienia w zakładzie pracowało 3800 wrzecion. W 1849 r. w przędzalni pracowało już 10 200 wrzecion co czyniło ją największą przędzalnią w rejencji wrocławskiej a dzięki zakładowi w Marciszowie, firmę C.G. Kramsta & Sohne drugim największym producentem przędzy lnianej w rejencjach wrocławskiej i legnickiej (po Królewskiej Izbie Handlu Morskiego niem. Königlich Preussische Seehandlung), dysponującym blisko 12 500 wrzecion:
| LP | Rodzaj zakładu | Właściciel | Lokalizacja | Rejencja | Ilość wrzecion [szt.] |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Mechaniczna przędzalnia i tkalnia lnu | Königlich Preussische Seehandlung | Mysłakowice | legnicka | 6920 |
| 2. | Mechaniczna przędzalnia lnu | Königlich Preussische Seehandlung | Kamienna Góra | legnicka | 5604 |
| 3. | Mechaniczna przędzalnia lnu i fabryka nici | Gebrüder Gruschwitz | Nowa Sól | legnicka | 2000 |
| 4. | Mechaniczna przędzalnia lnu | A. & W. Willman | Żagań | legnicka | 4060 |
| 5. | Mechaniczna przędzalnia lnu | C.G. Kramsta & Sohne | Marciszów | legnicka | 2284 |
| 6. | Mechaniczna przędzalnia lnu | C.G. Kramsta & Sohne | Świebodzice | wrocławska | 10212 |
| 7. | Mechaniczna przędzalnia lnu | Königlich Preussische Seehandlung | Paczków | wrocławska | 2350 |
| 8. | Mechaniczna przędzalnia lnu | Gebrüder Alberti | Wałbrzych | wrocławska | 9000 |
| 9. | Mechaniczna przędzalnia lnu | Lindheim | Ołdrzychowice Kłodzkie | wrocławska | 1620 |
W 1852 r. z firmy odchodzi dwóch kierowników wyższego szczebla, bracia Carl i Robert Methner, którzy zakładają własne przedsiębiorstwo w branży tekstylnej, które wkrótce przekształci się w Schlesische Textilwerke Methner & Frahne Aktiengesellschaft z siedzibą w Kamiennej Górze, jedno z największych przedsiębiorstw włókienniczych nie tylko na terenie Śląska, ale całych Niemiec.
Około 1870 r. przedsiębiorstwo przekształciło się w spółkę akcyjną. Zazwyczaj takie przekształcenia związane były z procesami konsolidacyjnymi, jakie miały miejsce w drugiej połowie XIX wieku, kiedy przemysł europejski przechodził zmiany związane z rosnącym zapotrzebowaniem na większe formy organizacyjne, takie jak spółki akcyjne. Było to często związane z potrzebą pozyskania kapitału na rozwój, a także zwiększenia efektywności zarządzania. Proces przekształcania rodzinnych firm w spółki akcyjne pozwalał na lepsze zarządzanie rosnącymi przedsiębiorstwami, co w przypadku C.G. Kramsta mogło mieć miejsce w tym czasie.
Ostatnie dwie dekady XIX wieku to okres intensywnej rozbudowy zakładu. Park maszynowy rośnie o kolejne 40% i zakład dysponuje 14 000 wrzecion, dodatkowo zakupiono przędzarki do nici (244 wrzeciona). Pociągnęło za sobą istotne zmiany w układzie przestrzennym zakładu, który rozwijał się w kierunku południowym. Do najważniejszych inwestycji w tym czasie należała nie tylko budowa dodatkowych budynków produkcyjnych, ale także dodatkowej kotłowni, której najbardziej widocznym elementem był ponad 60 m komin. Większość z dostarczonych na przełomie wieków maszyn – m.in. przędzarki angielskiej firmy Samuel Lawson and Sons z Leeds – wykorzystywane były do lat 60-tych XX wieku, jeszcze długo po wojnie stanowiąc podstawę parku maszynowego.
II Wojna Światowa i nacjonalizacja
Prawdopodobnie ostatnia inwentaryzacja zakładu i parku maszynowego przed przejęciem przez polską administrację miała miejsce w 1943 r. Przeprowadzono ją na okazję czasowej likwidacji zakładu związanej z przenoszeniem zakładów zbrojeniowych z zachodu Rzeszy na Dolny Śląsk, poza zasięg alianckich bombardowań. W świebodzickiej tkalni powstała filia koncernu AEG, w której produkowano elementy wyposażenia elektrycznego samolotów i okrętów podwodnych. Wytwórnia funkcjonowała jako zakład pracy przymusowej – filia KL Gross Rossen w Rogoźnicy. Całe wyposażenie techniczne przędzalni (łącznie ok. 18 000 wrzecion) zostało zdemontowane, wywiezione i zdeponowane w tymczasowych (niekiedy zupełnie przypadkowych) składach i magazynach:
| LP | Nazwa miejscowości | Lokalizacja |
|---|---|---|
| 1. | Ciernie / powiat Świdnica | Szopa |
| 2. | Ciernie / powiat Świdnica | Suszarnia drewna w tartaku / stolarni |
| 3. | Pełcznica / powiat Wałbrzych | Nieczynna cegielnia |
| 4. | Chwalice / powiat Wałbrzych | Stajnia / stodoła |
| 5. | Wysoka Góra / powiat Jawor | Stodoła |
| 6. | Wysoka Góra / powiat Jawor | Karczma |
| 7. | Wysoka Góra / powiat Jawor | Stodoła |
| 8. | Olsza / powiat Świdnica | Sklep |
| 9. | Olsza / powiat Świdnica | Sanitariaty |
| 10. | Słotwina / powiat Świdnica | Stodoła |
| 11. | Milikowice / powiat Świdnica | Stodoła |
| 12. | Milikowice / powiat Świdnica | Spichlerz |
| 13. | Milikowice / powiat Świdnica | Stodoła |
| 14. | Radogoszcz / powiat Lwówek | Przędzalnia lnu |
Po zajęciu miasta przez oddziały Armii Czerwonej zabudowania zakładów włókienniczych wykorzystywane były jako koszary oraz stajnie, nawet po formalnym przekazaniu zarządu nad przedsiębiorstwem polskiej administracji co miało miejsce 27.09.1945 r. Budynki i hale fabryczne były w dużej części zdewastowane i zanieczyszczone. Kilka – m.in. budynek kotłowni, hali maszyn oraz suszarni zostały pozbawione dachów w wyniku eksplozji pocisków artylerii ciężkiej. W trakcie inwentaryzacji budynków ujawniono szereg przebudów i adaptacji pomieszczeń dokonanych przez administrację niemiecką, która miały dostosować wnętrza do potrzeb produkcji elektrotechnicznej. Skala tych zmian uniemożliwiała wykorzystanie ich zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Na przełomie roku 1945 i 1946 przystąpiono do odtwarzania parku maszynowego, do pracy zaangażowano również dawnych pracowników niemieckich – zgrzeblarzy, czesaczy, ciągarzy, garściowników, prządki, etc. W pierwszej kolejności pomóc mieli w odzyskaniu i uruchomieniu parku maszynowego, w drugiej zająć się szkoleniem polskich kadr. Wielkość odzyskanego parku maszynowego w 1946 r. szacowano na 12 000 krosien co oznacza 30% spadek w stosunku do potencjału z okresu wojny.
W 1950 roku kiedy w przemyśle lniarskim PRL rozpoczynał się okres odbudowy krajowej bazy surowcowej i modernizacji parku maszynowego, zakłady Silana dysponowały nieco ponad 9500 wrzecion a 90% maszyn pochodziło nie tylko sprzed II Wojny Światowej, ale z przełomu XIX i XX wieku. Park maszynowy w grupie podstawowych maszyn i urządzeń składał się z:
| LP | Nazwa urządzenia | Ilość [szt.] | Stopień zużycia* |
|---|---|---|---|
| 1. | Przędzarka | 71 | 55% |
| 2. | Ciągarka | 45 | 50% |
| 3. | Zgrzeblarka | 16 | 40% |
| 4. | Czesarka | 6 | 40% |
| 5. | Dublarka | 6 | 40% |
| 6. | Nakładarka | 3 | 40% |
| 7. | Skręcarka | 1 | 70% |
| 8. | Szpularka | 1 | 30% |
W latach 60-tych XX wieku ZPL Silana połączone zostały z ZPL Wisła z Bolkowa, pochodzącą z XIX tkalnią, która podobnie jak przędzalnia w Świebodzicach, założona została przez firmę C.G. Kramsta & Sohne. Silana stała się przedsiębiorstwem wielowydziałowym, które oprócz przędzalni i tkalni posiadało również szwalnię i wykańczalnię. Łącznie w zakładach w tym czasie pracowało ponad 1500 osób:
| LP | Nazwa wydziału | Świebodzice | Bolków |
|---|---|---|---|
| 1. | Przędzalnia | 622 | – |
| 2. | Tkalnia | – | 459 |
| 3. | Wykańczalnia | – | 75 |
| 4. | Szwalnia | – | 9 |
| 5. | Dział mechaniczny | 60 | 29 |
| 6. | Dział energetyczny | 38 | 18 |
| 7. | Pozostali robotnicy | 62 | 72 |
| 8. | Pracownicy inż.-tech. | 56 | 32 |
| 9. | Pracownicy administracji | 51 | 9 |
| 10. | Pracownicy obsługi | 11 | 12 |
| 11. | Straż zakładowa | 29 | 14 |
| 12. | Pracownicy umysłowi | 3 | 4 |
| Razem | 932 | 733 |
Restrukturyzacja i likwidacja zakładu
W okresie PRL nie dokonano żadnych istotnych zmian w strukturze przestrzennej zakładu, produkcja realizowana była w oparciu o budynki i budowle wzniesione do 1945 r. Sukcesywnie jednak, zgodnie z wytycznymi dla całego przemysłu włókienniczego Polski Ludowej, modernizowano park maszynowy. W ramach realizowanego w latach 1961-1970 dużego projektu obejmującego m.in. zakłady w Żyrardowie, Krośnie, Aleksandrowicach, Mysłakowicach oraz Kamiennej Górze, również w Świebodzicach dokonano częściowej modernizacji tkalni poprzez montaż nowoczesnych, angielskich przędzarek. Inwestycja objęła również oddział w Bolkowie, w którym wymieniono na angielskie część krosien.
Zmierzch Zakładów Przemysłu Lniarskiego Silena w Świebodzicach przychodzi wraz ze zmianami społeczno-ustrojowymi lat 90-tych XX wieku. Podobnie jak szereg innych zakładów we wszystkich niemalże gałęziach przemysłu, ZPL Silena Świebodzice nie były przygotowane do funkcjonowania w realiach gospodarki rynkowej. Po trwającej prawie dekadę agonii ostatecznie w 2000 roku ogłoszono upadłość zakładu i rozpoczął się proces jego restrukturyzacji. W 2003 r. przedsiębiorstwo zostało przejęte przez nowego inwestora, ten jednak szybko porzucił zakład i w 2007 r. po raz kolejny zakłady znalazły się w formalnej upadłości. Rzeczywista trwała już od blisko 10 lat. Wyposażenie ZPL było sukcesywnie wykradane, kiedy wszystkie maszyny i elementy infrastruktury technicznej zostały wymontowane i wyniesione, rozpoczęła się dewastacja budynków i wydobywanie z nich metalowych elementów konstrukcyjnych. Szereg podpaleń i zawaleń doprowadził do całkowitego zniszczenia zabudowań, do tego stopnia, że w 2014 r. teren byłej przędzalni mechanicznej posłużył za plan filmowy superprodukcji „Miasto 1944” opowiadającej o Powstaniu Warszawskim. Ostatnie zabudowania zostały rozebrane w 2022 r. Obecnie, z historycznych budynków zachowała się budynek przędzalni z II połowy XIX wieku, pochodzący z tego samego roku narożny budynek magazynowy oraz historyzujący budynek dawnej administracji.
Widok ogólny pozostałości zakładów
Źródła:
1. Festschrift Feier der XXIX. Hauptversammlung des Vereins Deutscher Ingenieure, Breslau 1888
2. Frahne C., Die Textilindustrie im Wirtschaftsleben Schlesiens. Ihre wirtschaftlichen und technischen Grundlagen, historisch-ökonomische Gestaltung und gegenwärtige Bedeutung, Tübingen 1905
3. Jurowski Z., XXX lat przemysłu lniarskiego PRL (Raport), Łódź 1974
4. Rubnikowicz A., Kronika Świebodzickich Zakładów Przemysłu Lniarskiego cz. 2, „Świebodzice – dzieje miasta”, 1999, nr. 3 (17)
5. Rubnikowicz A., Chronologia dziejów, „Świebodzice – dzieje miasta”, 2004, nr. 9 (83)
6. Häfner B., Die konstruktive entwicklung im frühen spinnereibau Schlesiens, Karlsruhe 2005
7. Archiwum Państwowe we Wrocław o. Kamieniec Ząbkowicki, 84/956/0/1/60
8. Archiwum Państwowe we Wrocław o. Kamieniec Ząbkowicki, 84/956/0/1/82
9. Archiwum Państwowe w Łodzi, 39/405/147
Zakłady Przemysłu Lniarskiego SILENA
Strzegomska 17
58-160 Świebodzice